İsmail Fakirullah Hazretleri (1657 - 1734)
İsmail Fakirullah Hz. Hicri 1067’de Recep ayının Regaip Kandiline rastlayan Cuma gecesi dünyaya gelmiştir. Soyu sevgili Peygamberimizin (sav) amcası Hz. Abbas’a dayanır. Erzurumlu İbrahim Hakkı Hz.nin hocasıdır. Babası Hoca Kasım Efendi’dir. 24 yaşındayken babasını kaybetmiştir. Aynı yıl evlenmiş, camide imamlık ve müderrislik yapmaya başlamıştır. 30 yaşında da annesini kaybettikten sonra züht ve takvasının gereği olarak kendisine bir tarla satın almış, bizzat kendi elleriyle asma ağaçları dikmiş ve geçimini sağlamak için çalışmıştır. Tarla ekmiş, ekin biçmiştir. 40 yaşına kadar günlerinin çoğunu oruçla geçirir, orucu da birkaç üzüm tanesiyle açmıştır. 48 yaşındayken Hacca gitmiştir. Bir tarafta “Uveysiyye” tarikatının esasları doğrultusunda her kesimden insanları irşat ederken, diğer tarafta şer-i ilimler ve müspet ilimlerde dünyaca ünlü meşhur ilim adamları yetiştirmiştir. Hayatını hak yolda insanları irşat etmekle geçiren bu büyük veli Hicri 1146, Miladi 1734 senesinde ruhunu Mevlasına teslim etmiştir. İsmail Fakirullah Hz.’ni vefatından sonra halka tanıtan İbrahim Hakkı Hz.’dir. Her sene binlerce kişi türbesini ziyaret etmektedir. 1’i kız olmak üzere 5 çocuğu vardır. Anlarsa uzağım yakınımdır; Anlamazsa yakınım uzağımdır.

 

İbrahim Hakkı Hazretleri (1703 - 1780)
Erzurum’a bağlı Hasankale ilçesinde doğdu. Babası Molla Osman bir mürşid aramak maksadıyla Tillo’ya gelmiş, burada İsmail Fakirullah Hz.ni bularak hizmetine girmiştir. 9 yaşında iken babasını ziyaret etmek maksadıyla Tillo’ya amcasıyla birlikte gelen İbrahim Hakkı, İsmail Fakirullah’tan çok etkilenir ve onun yanında okumaya karar verir. O günün şartlarına göre, çok ileri seviyede dini ve fenni ilimler tahsil etmiştir. Bunun üzerine, hem din hem fen bilimlerinde üstünlüğü ifade eden “Zülcenaheyn” yani “iki kanatlı” ünvanını elde etmiştir. Büyük mütefekkir İbrahim Hakkı Hz. hadis ve fıkıhta, tasavvuf ve edebiyatta, psikoloji ve sosyolojide, tıp ve astronomide, hasılı pek çok ilim dalında büyük bir kudret ve yetenek göstermiştir. Doğunun yetiştirdiği bu büyük alim, kısa zamanda dünya çapında ün salmıştır. İbrahim Hakkı Hz.’nin kendi eliyle yaptığı tahtadan yapılmış küre; henüz keşfedilmeden önce, bugünküne çok yakın şekilde yapılmış olan dünya haritası üzerinde, “Güney Kutbunda Bilinmeyen Topraklar” olarak Antartika’nın çizilmesi, Avrupa’dan dahi pek çok bilim adamının bizzat yerinde incelediği ilim ve bilim harikası “Işık Hadisesi” ve pek çok şaheser bırakmış ve günümüzde yaşasaydı rahatlıkla bir Ordinaryüs Profesör olabilecek kadar bilgiye sahipti. 3 kez Hacca gitmiştir. 77 yaşında iken Cenabı Hakk’ın rahmetine kavuşmuştur. Mürşidi İsmail Fakirullah Hz. için daha önce yaptırdığı ve Kozmoğrafik bir özelliğe sahip olan türbede mürşidinin ayaklarının ucuna defnedilmiştir.

Şeyh Mücahit Hz. Türbesi ( ? - 1262)
Asıl adı İbrahim olan Şeyh Mücahit Hz. Şeyh Hamza Elkebir Hz.'nin oğludur. Tillo'da dünyaya gelmiştir. Doğum tarihi kesin olarak bilinmemektedir. İbrahim Hakkı Hz. Eserlerinden onun çok sayıda kerametlerinden bahsetmiştir. Tillo'da O'nun soyundan gelen aileler ve O'nun adına bir mahalle mevcuttur. 1262 yılında babasından önce Tillo'da vefat etmiştir. Türbesi İsmail Fakirullah Hz. İle İbrahim Hakkı Hz.'nin bulunduğu türbenin 150 metre sağında bulunmaktadır.

Şeyh Hamza El Kebir Hz. Türbesi ( ? - 1271)
Doğum tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Soyunun büyük sahabe Halid Bin Velid'e dayandığı bilinmektedir. On iki çocuğu olmuştur ve hepsinin de velayet makamına ulaştığı bilinmektedir. 1271 tarihinde vefat etmiştir. Mezarı Tillo'da ve kendi adına yaptırılan türbededir.

Şeyh Hasan El-Fatir Hz. Türbesi
Hz. Ömer'in (r.a) soyundan gelen Şeyh Hasan El Fatir Hazretleri'nin türbesi Tillo Mezarlığı girişinde bulunmaktadır.

Müze
İsmail Fakirullah Hazretleri ve İbrahim Hakkı Hazretlerinin bilimsel çalışmalarında kullandığı araç ve gereçlerin gösterildiği özel bir sergidir. İbrahim Hakkı Hazretlerinin dünyaca bilinen eseri olan Marifetname'nin orijinali de burada sergilenmektedir. Müze olarak da bilinir.

İsmail Fakirullah Hz. Camii (Ulu Camii)
İsmail Fakirullah Hazretlerinin de İmam-Hatiplik yaptığı camidir. Avlusunda İsmail Fakirullah Hazretleri'ne ait ev ve ibadethane (çilehane) bulunmaktadır. Aynı zamanda burada kendi elleriyle dikmiş olduğu Nar Ağacı bulunup hâlâ meyve vermeye devam etmektedir.

Çilehane (İbadethane)

Yeşil Şifa Kuyusu
İsmail Fakirullah Hz. 48 yaşındayken komşularından birinin vefatı üzerine evlerine taziyeye gider. Taziyede bulunduktan sonra yatsı namazı vakti geldiğinde müsaade isteyip evden çıkarken, avluda bulunan ve içinde su olmayan 22 metre derinliğindeki bir kuyuya düşer. Onun camiye gelmediğini fark eden cemaat İsmail Fakirullah’ı aramaya başlar. Nihayet taziye evinden çıkanlar İsmail Fakirullah Hz.nin kuyudan seslerini işitirler. Bunun üzerine cemaatten bazıları kuyuya indirilir ve İsmail Fakirullah Hz. kuyudan çıkartılır. Büyük Mürşit kuyudan çıkarılırken sarığı başında, terliği ayağında ve kaşındaki ufak sıyrık haricinde vücudunda herhangi bir yara veya kırık olmadığı halde olup bitenlerden habersiz hala o manevi mecliste içtiği muhabbet ve ilahi aşk şarabının etkisiyle istiğrak halindeydi. Kendisini kuyudan çıkartmak isteyenlere, “Beni kendi halime bırakın. Artık benim sizinle işim kalmadı, benden uzaklaşınız.” diyerek kendisini mevlasıyla ve o manevi mecliste hazır bulunan evliya ruhlarıyla baş başa bırakmalarını ısrarla istemiştir. İsmail Fakirullah Hz. ayıldığında kuyuya düştüğünden haberi olmadığını, ancak kuyuda bulunduğu zaman zarfında yüce Allah’ın Tecelli Sıfatlarıyla müstağrik olduğunu, birçok evliyanın ruhlarıyla tanıştığını ifade eder. İsmail Fakirullah Hz.’nin istiğrak hali 8 yıl boyunca devam etmiştir. 9. yıl istiğrak halinden ayrılıp Cenab-ı Hak’tan aldığı feyzle, insanları hak yoluna irşada başlamıştır.

Sultan Memduh Hazretleri (1761 - 1847)
Sultan Memduh 1761 tarihinde TİLLO da doğdu. İsmail Fakirullah Hz. Torunudur. Tasavvuf alanında büyük dedesi Şey İsmail FAKİRULLAH Hz.'nin marifet ve nurlarının güzelliğini içeren tarikata bağlı olarak ilim tahsiline başlamıştır. İlim tahsilini önceleri babası yanında başlamış ve daha sonra büyük mütefekkir İbrahim Hakkı Hz. Yanında başlamış ve daha sonra büyük mütefekkir İbrahim Hakkı Hz. Yanında devam etmiş ve amcası Şeyh Mustafa'nın manevi terbiyesi ile gavsiyet tacını giymiştir. Büyük Âlim Sultan Memduh Hz. 47 bin beyitlik bir divan yazmıştır. Değeri Ölçülemeyecek kadar kıymetli eser Arapça, Farsça ve Türkçe yazılmıştır. Sultan Memduh Hz. 1847 tarihinde Tillo'da vefat etmiş ve Tillo'da kendi adıyla anılan Türbede defnedilmiştir.

Zemzemil Hassa Hazretleri (1765 - 1852)
Şeyh Mustafa Fani Hazretlerinin kızıdır. Sultan Memduh Hazretlerinin eşidir. Kendisine has divanı vardır. Yaşantısı ibadet ve zikir ile geçmiştir. Sultan Memduh Hz. Türbesinde metfundur.

Kubbe-i Hasiye (Hassa Hatun Mescidi)
Sultan Memduh Hazretlerinin zevcesi olan Hassa Hatun Hazretleri için inşa edilmiştir. Bediüzzaman Said Nursi Hazretleri de burada bir süre kalarak ibadet etmiştir.

1890 yılında Tillo'ya gelen Bediüzzaman, Kubbe-i Hasiye denilen bu kubbede tek başına kalarak Kamus-u Okyanus adlı lügati babu's-sin'e kadar (1155 sahife) ezberlemiştir. Bu arada kardeşi Mehmet'in getirdiği yemeğin tanelerini karıncalara veriyor suyuna da ekmeğini batırarak yermiş. Neden böyle yapıyorsun diyenlere Bediüzzaman :"karıncaların içtimai hayatlarında malikiyet, çalışkanlık, yardımlaşma ve vazifeşinaslık var. Ben bunu gördüğüm için bunların cumhuriyetçi oluşlarına mükâfaten kendilerine yardım etmek istiyorum" diye cevap verir.

Dua Tepesi
İsmail Fakirullah Hazretleri'nin dua etmek için çıktığı tepedir.

Kal'et-ül Üstad (Kale)
Tillo'nun 3 km doğusunda bulunan bir tepedir. Tefekkür Tepesi olarak ta bilinir. İbrahim Hakkı Hazretlerinin hocası için yapmış olduğu Güneş Hadisesi için önemli bir yerdir. Güneş Sistemini oluştururken buraya harçsız bir duvar örmüş ve bu duvarı nişangâh olarak kullanmıştır.

Cam Teras
Cam Teras, Kale mevkiinde bulunur. Bölgedeki ilk ve tek cam teras olma özelliği taşıyan cam teras, vatandaşlara Botan Çayı'nın-Vadisi'nin eşsiz güzelliğini daha iyi seyredebilme olanağı tanıyor.

Şeyh Muhammed el-Hazîn Hz. (ks.), Osmanlı Devleti’nin son döneminde, Anadolu’da yetişen büyük evliyâdan biridir. Neseb bakımından şeriftir. Yani Hz. Hasan (ra)’ın soyundan gelmektedir. Bilindiği üzere Hz. Hasan (ra)’ın soyundan gelenlere «şerif», Hz. Hüseyin (ra)’in soyundan gelenlere ise «seyyid» denir. Kısaca Şeyhü’l-Hazîn olarak anılan bu büyük velî, h. 1231/m. 1816 yılında Siirt’in Fersaf köyünde dünyaya geldi. Onun için Şeyh Muhammed el-Fersâfî unvanıyla da bilinmektedir. İlk tahsilini babasının talebe yetiştirdiği aile medresesinde yaptı. Daha sekiz yaşındayken Kur’ân-ı Kerim’i hafzetti.

Yüksek ilimleri tahsil etmek üzere babası Şeyh Musa Efendi Hazretleri Onu Siirt'e götürdü. Devrin en büyük ilim merkezlerinden olan Hamid Ağa Medresesine Onu kaydetti. Bu Üniversitenin baş müderrisi, Molla Halil Efendi Hazretleri idi. Bu zat, Hz. Ömer’in otuzuncu göbek torunlarındandır. Hayatında yüzlerce talebe yetiştirip mezun etmiş ve çok kıymetli eserler bırakmıştır. Bursalı merhum Mehmed Tahir Efendi, Osmanlı Müellifleri adlı eserinde bu şöhretli âlimin hayatı ve eserleri hakkında bilgi vermektedir.

Molla Halil el-Ömerî Hazretleri, kendisine emanet edilen Muhammed’i çok sevdi ve ona daima iltifatta bulundu. İlk başlarda Onu, maiyetindeki alimlerden birinin ders halkasına tayin etti ise de çok geçmeden huzuruna çağırarak bizzat halkasına katılmasını emretti. Ondan sonra Muhammed el-Fersâfî tam on dört yıl boyunca bu üstadın rahle-i tedrisinde ilim tahsil etti. Bu müddet içerisinde hocasının derin sevgisini kazandı ve hususi sohbetlerinde de bulundu. Molla Halil Efendi Hazretleri (rahmetullahi aleyh), bazen talebesi Muhammed el-Fersafi’yi çağırır, saçını ona tıraş ettirir, bu vesile ile de kendisine dua ederdi.